Risico's, Doorkijk 2023 en verder

Onzekerheden vanuit het Rijk nemen verder toe

Sociaal domein
De decentralisatie van jeugdzorg, WMO en Participatiewet in 2015 heeft grote impact gehad op de gemeentelijke financiën. Uit diverse onderzoeken blijken de door het Rijk geraamde besparingen die gemeenten op de jeugdzorg en WMO zouden moeten realiseren niet haalbaar. Het Rijk compenseert gemeenten echter niet, of slechts gedeeltelijk en incidenteel. Op dit moment wordt stevig onderhandeld tussen VNG en het Rijk over deze issues.
Binnen het Sociaal Domein zullen in 2022 nieuwe aanpassingen ontstaan binnen de jeugdzorg. De effecten zijn te verwachten in 2023. Ook de verdere decentralisering van het beschermd wonen zal vanaf 2023 plaatsvinden. Op landelijk niveau vindt dit budget neutraal plaats, echter tussen regio’s en binnen regio’s kunnen financiële mee- en tegenvallers ontstaan.

Gemeentefonds
Het Rijksbeleid van de afgelopen jaren was ook buiten het sociaal domein grillig en stelt gemeenten voor grote onzekerheden omtrent de toekomst. De opschalingskorting loopt elk jaar nog steeds verder op, ondanks dat deze korting vanwege corona 2 jaar is uitgesteld. Grote onbekende blijft nog steeds de herverdeling van het gemeentefonds. Hierover is besluitvorming al een paar keer uitgesteld. Per saldo blijft de omvang en impact nog steeds onbekend; zelfs de herverdeling zelf is niet 100% zeker. Tenslotte is ook sprake van een mogelijke ophoging van het gemeentefonds. Verkiezingsprogramma’s van de meeste grote landelijke partijen pleiten voor verhoging van het gemeentefonds, variërend van heel beperkt tot € 4 miljard. Ook hier blijft het afwachten hoe dat gaat uitpakken voor gemeente Leusden.

Effecten Corona nog ongewis
De pandemie heeft de onzekerheid over inkomsten en uitgaven binnen het maatschappelijk leven verder vergroot. De impact op de gemeentelijke financiën blijkt echter tot nu toe mee te vallen. Het Rijk heeft vooralsnog toereikend gecompenseerd voor tijdelijke extra taken en opgaven. Toch is deze pandemie nog niet ten einde en blijft het een bron van onzekerheid.

Impact analyse Corona
Bij de jaarrekening 2020 wordt verantwoord over inkomsten en uitgaven met betrekking tot Corona in 2020. Bij de najaarsnota 2021 wordt u geïnformeerd over de inkomsten en uitgaven in 2021.

Liquiditeitspositie neemt af, vreemd vermogen neemt toe
In het verleden was binnen onze gemeente sprake van een gunstige liquiditeitspositie. Hierdoor ontstond de luxe tot het verkrijgen van extra (rente)inkomsten. Zoals in hoofdstuk 5 staat beschreven is er de afgelopen jaren sprake van een dalende liquiditeitspositie en een toenemend vreemd vermogen. Een gevolg hiervan is dat de rentelasten zullen toenemen. Hoewel de rentestand op dit moment nog steeds erg gunstig is, is deze ontwikkeling wel een punt van aandacht voor de toekomst.

Resultaten uit grondexploitaties drogen op, marge in toekomstige begrotingen gewenst
Gemeente Leusden heeft vele jaren incidentele voordelen gehad uit haar grondexploitaties. Dit bood mogelijkheden om grote investeringen te bekostigen en ook om tekorten in de exploitatie mee op te vangen. De komende jaren zijn de extra inkomsten nog heel beperkt en zullen na afronding van de laatste grondexploitaties niet meer plaatsvinden. De resultaten uit de nieuw ingestelde grondexploitatie “Mastenbroek” bieden perspectief, maar zullen de komende jaren nog niet worden gerealiseerd. Dit betekent ook dat vanuit een financieel solide beleid het nodig zal zijn binnen de begroting een marge in te bouwen om tegenvallers mee op te kunnen vangen. Bijvoorbeeld dat de begroting in het eerste begrotingsjaar op minimaal 0,5% van de omzet ( +/- € 350.000) sluit in plaats van op “nul”.

Beoordeling provincie onzeker
De onzekerheden vanuit het Rijk beïnvloeden deze kadernota sterk. Omdat wij niet weten wat het Rijk gaat doen met de gemeentelijke inkomsten kunnen er ook moeilijk plannen worden gemaakt voor of ambities of bezuinigingen. De signalen die er zijn laten geen eenduidig beeld zien, waardoor het vooralsnog alle kanten op kan.
Een tweede onzekerheid zijn de aanstaande gemeenteraadsverkiezingen. In 2022 wordt een nieuw college geïnstalleerd. Als huidig college willen wij niet op de nieuwe keuzes, na de gemeenteraadsverkiezingen in maart 2022, vooruit lopen. Deze onzekerheden vormen de argumentatie om enerzijds niet nu al het totaal nieuw beleid structureel op te nemen en anderzijds ook geen stelposten op te nemen met betrekking tot verwachte Rijksinkomsten. De provincie zal de begroting in november 2021 gaan beoordelen. Die beoordeling zal ook afhangen in welke mate in november bekend is wat het Rijk voornemens is te gaan doen als het gaat om de gemeentelijke inkomsten. Het is gezien de onzekerheden niet uitgesloten dat de provincie in het kader van financieel toezicht correcties zal uitvoeren op de begroting 2022.

In onderstaande tabellen wordt een overzicht gegeven van de onzekere kosten en onzekere Rijksinkomsten. Hierbij wordt een financiële indicatie per onderwerp gegeven. Per saldo houden deze onzekerheden elkaar financieel gezien min of meer in evenwicht. Het nieuw beleid is in hoofdstuk 6 en bijlage 1 toegelicht.

Meerjarig tekort bij ongewijzigde omstandigheden
Onderstaande tekorten zijn meerjarig aan de orde wanneer het Rijk geen extra middelen beschikbaar stelt, maar ook geen extra kortingen doorvoert. En gemeente Leusden haar beleid niet wijzigt. Dit betekent in deze situatie dat voor onderstaande bedragen concrete ombuigingsmaatregelen moeten worden gezocht.

Toekomstig keuzes zijn onvermijdelijk
Uit deze kadernota komen, ook zonder bovengenoemde effecten, structurele tekorten naar voren voor de komende jaren. Ondanks dat het lastig blijft in te schatten wat het Rijk gaat doen met betrekking tot de inkomsten lijken toekomstige keuzes onvermijdelijk. Hiertoe is inmiddels een aanzet gestart met het rapport “Verkenning Prioriteitsstellingsdiscussie” van maart jl. In dit rapport wordt een aantal thema’s benoemd om tot structurele ombuigingen te komen. Voor 2021 en 2022 ligt er de opgave behoedzaam te manoeuvreren om tekorten op te vangen in combinatie met de vele en grote onzekerheden vanuit het Rijk.

Zekerheid in onzekere tijden
De afgelopen periode is duidelijk geworden dat de financiële afhankelijkheid van het Rijk een groot stempel drukt op de (on)mogelijkheid te komen tot een gedegen begrotingsvoorbereiding. Tegen die achtergrond is het maken van een begroting buitengewoon lastig. De onzekerheden zijn in omvang en aantal groot, zo zeer zelfs dat we kunnen stellen dat we dit nog niet eerder hebben meegemaakt in de lange periode van financiële verhouding met het Rijk. We weten tot op het moment van schrijven niet waar we met het Rijk financieel aan toe zijn. De afhankelijkheid en impact is groot: € 1 miljard meer of minder in het Gemeentefonds scheelt voor Leusden zo maar
€ 1,2 miljoen meer of minder Rijksinkomsten.

Zorgvuldigheid in afweging
Een begroting die meerjarige tekorten laat zien vraagt om het treffen van concrete maatregelen. Structurele ombuigingen of bezuinigingen en/of een hogere OZB zijn daarbij onvermijdelijk. De vraag daarbij is dan vanaf welk moment deze structurele ombuigingen of bezuinigingen in moeten gaan, het jaar 2022 of 2023. Dit eerste jaar is bovendien een verkiezingsjaar. Aan de ene kant willen we voor de korte termijn voorkomen dat we nu ingrijpende, harde bezuinigingen doorvoeren die “overhaast’ en niet zorgvuldig zijn afgewogen en aan de andere kant moeten we er voor waken dat er geen onverantwoorde risico’s ontstaan op langere termijn; een uitgestelde “financiële hypotheek” naar de toekomst is niet verantwoord.

We willen wel de financiële huishouding van Leusden goed overdragen naar de volgende coalitie, zonder onomkeerbare, ingrijpende besluiten op dit moment, wel met perspectief op weer een gezonde, structureel sluitende begroting. Dat vraagt niet nu om ingrijpende bezuinigingen en ombuigingen, maar wel straks in 2023. Hiervoor is het nu wel nodig voorbereidingen te gaan treffen.

Uitvoerbaarheid in proces
Ingrijpende bezuinigingen en ombuigingen moeten kwalitatief goed voorbereid worden met de nodige zorgvuldigheid in gerichtheid, diepgang en proces. Die randvoorwaarde is hard voor de uitvoerbaarheid en haalbaarheid. Het is belangrijk daarop nu al in te zetten en dus te starten met onderzoek en daarmee tegelijk “tijd te kopen” in 2021 en 2022 zodat de nieuwe coalitie in 2023 daarover de afwegingen kan doen en de besluiten kan nemen. Een dergelijke operatie vraagt dus tijd van bestuur en vooral van de organisatie.

Herstelplan structureel evenwicht vanaf 2023
Bij de presentatie aan de raad van het rapport “verkenning prioriteitstellingsdiscussie” in maart jl. is aangekondigd dat het college een voorstel zal aanbieden met een vervolg op dit rapport.

Het blijkt helaas niet mogelijk om alle verdiepende onderzoeken per thema uit te voeren en daarna een integrale afweging te maken tussen de keuze mogelijkheden. Er zijn naar verwachting al concrete maatregelen nodig in december 2021 om de begroting 2022 sluitend te houden. Vervolgens dient de kadernota 2023 zich al aan begin 2022, waarbij ook concrete maatregelen nodig zullen zijn. Anderzijds is het organisatorisch ook niet mogelijk met de beschikbare capaciteit in de organisatie om de thema’s tegelijk te onderzoeken. Om deze redenen is een fasering en prioritering nodig.
In onderstaande tabel stellen we deze fasering en prioritering voor. Een belangrijk onderscheid wordt ook gemaakt tussen de verdiepende onderzoeken onder verantwoordelijkheid van het huidige en nieuwe college.

Om de aanstaande keuzes toch zo goed mogelijk te kunnen afwegen heeft het college toekomstige beschouwingen opgesteld die richting kunnen geven aan deze keuzes. De toekomstige beschouwingen worden in het hoofdstuk hierna beschreven. Als college stellen we voor de onderstaande thema’s te laten onderzoeken. Hierbij hebben we ook een beoogde prioritering en fasering opgenomen.

Onderstaande onderwerpen worden vooralsnog niet onderzocht, maar bieden wel keuzes mocht daar aanleiding voor zijn.

Bij bestuurlijke keuzes en afwegingen hoort ook: rekening houden met wat je weet of vermoedt dat gaat komen, maar nog niet of slechts zeer globaal in geld uit te drukken is. Over die toekomstige beschouwingen gaat dit hoofdstuk.

Waar kan de volgende raad en college mee aan de slag
We verwachten naast de nu al in de meerjarenbegroting genoemde zaken nog meer ontwikkelingen, opgaven, issues en taken die de gemeente zal willen of in de meeste gevallen zelfs moeten oppakken. Onderstaande opgaven die naar onze verwachting allen financiële consequenties hebben, zullen naar verwachting gaan opspelen in de komende 4-8 jaar en zullen dus in de toekomst waarschijnlijk opgenomen gaan worden in de meerjarenbegroting. In de meeste gevallen moeten nog kaderstellende besluiten genomen worden door het Rijk en/of Leusden zelf, zowel over inhoud als geld.

Onderstaande tabellen geven de thema’s en een korte beschrijving weer.